ISSN: 0041-4247
Kuruluş: 1964
Cilt: 89 - Sayı: 314

Belgelerle
TÜRK TARİHİ

Cilt: 89 Sayı : 314 / Tarih: Ağustos 2025

Cilt 89, Sayı 314

Bu sayıdaki diğer makaleler için tıklayın.

Orta Asya’da Türk-Çin Kültürel Etkileşim Sürecinde Çalgılar ve Pipa

Yazarlar
  • 1 Funda Esin
  • 1 Sakarya Üniversitesi
Anahtar Kelimeler
Kopuz, Pipa, Barbat, Tuğ Müziği, Dunhuang Müzik Notaları, Türk Müzik Kültürü, Orta Asya Müziği.
Alındığı Tarih

15 November 2025

Kabul Tarihi

15 November 2025

Yayın Tarihi

15 November 2025

Basım Tarihi

15 November 2025

Özet

İpek Yolu’nun geçtiği bir bölge olan Orta Asya, tarih boyunca farklı medeniyetlerin buluşma noktası olmuş, Türk-Çin kültürel etkileşimi bu coğrafyada ortaya çıkmıştır. Sadece siyasetin ve ticaretin değil Türk ve Çin halklarının yaşam biçimleri ve özellikle Uygur Türkleri arasında yaygınlaşan Budizm’in de bu kültürel etkileşimde önemli rolü olmuştur. Budist manastırların duvarlarına, elindeki çalgıyı çalar vaziyette çizilen Tanrı ve Tanrıça figürleri o dönemin önemli kalıntıları arasında gösterilebilir. Türklerde müzik, Hunlar döneminden itibaren büyük bir gelişme göstermiştir; Hunların kurduğu ve küvrük (kös), tomruk/ kübürge (davul), borguy (boru), yırağ/sunay (zurna), çeng (zil) gibi çalgılardan oluşan tarihî tuğ takımı başta olmak üzere telli, üflemeli, vurmalı birçok çalgı Çin müzik kültüründe yerini almıştır. Batılı kaynaklar, Orta Asya’nın geleneksel sazlarından saydığı Çin çalgısı pipanın da bir çeşit kopuz olduğu ve kökeninin Hun Türklerine dayandığını belirtmişlerdir. Nitekim VIII ve IX. yüzyıllarda Uygurların kullandığı kopuzun kısa saplısı olan “berbat/ barbat”, birtakım değişikliklere uğradıktan sonra Çinceye pipa adıyla geçmiştir. Çin müziğindeki pentatonik ölçeklere benzer melodik yapı ve ritim benzerliklerinin Türk müziğinde de kullanıldığı görülmüştür. Türk-Çin kültürel etkileşim süreçleri boyunca çalgıların görünümleri, ses yapıları ve çalma tekniklerinde birtakım değişiklikler olduğu gözlemlenmiştir. Kültürel etkileşimler devam ettiği müddetçe bu tür değişikliklerin zaman içerisinde farklı kültürlerde de etkileri görülmeye devam etmiştir. Bu makalenin amacı, Orta Asya’da siyasi, ticari, kültürel anlamda köklü geçmişleri olan Türk-Çin uluslarının birlikte yaşadıkları bölgenin geçmişini anlamak, tarihi olayları ve etkileşime bağlı toplumsal evrim süreçlerini izlemek, Orta Asya’nın kültürel çeşitliliğinin modern ilişkilerin temelini oluşturmadaki rolüne değinmektir.

 

Tam Metin

6 Kasım tarihinde ABD Başkanı Trump ile beş Orta Asya devletinin liderleri arasında Beyaz Saray’da bir zirve gerçekleşmiştir. Tarihsel olarak Rusya’nın nüfuz alanı olan ve Çin’in giderek nüfuzunu artırdığı Orta Asya, doğal kaynaklar bakımından zengin bir bölgedir. Bu zirvenin ana gündem maddesini oluşturan konu da nadir toprak elementleri ve kritik mineraller olmuştur. Batılı devletlerin tedarik zincirlerini Rusya ve Çin’den uzaklaştırarak çeşitlendirme çabası içerisinde olduğu bir dönemde ABD, jeopolitik rakiplerinin önüne geçmek için yeni ortaklıklar kurma peşindedir. İlk olarak 2015 yılında başlatılan C5+1 formatı, ABD ile beş Orta Asya ülkesi arasında ekonomi, enerji ve güvenlik konularındaki işbirliğini ilerletmeyi amaçlamaktadır.[1]

Vaşington’daki zirvenin detaylarına ve muhtemel çıktılarına geçmeden önce kısaca ABD’nin bölgedeki stratejisine -tarihsel arkaplanına da yer vererek- değinmekte yarar vardır. ABD’nin Orta Asya’ya yönelik politikasının ardındaki temel felsefeyi sıfır toplamlı oyun (zero-sum game) ve medeniyetler çatışması (clash of civilizaitons) mantıkları oluşturmaktadır. ABD, SSCB’nin dağılmasının ardından beş Orta Asya cumhuriyeti olan Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ı tanıyan ilk ülkelerden biri olmuştur. ABD’nin bu bölgedeki çıkarları ise ilk kez 1999 tarihli İpek Yolu Stratejisi Yasası (the Silk Road Strategy Act) ile belirlemiştir. Bununla ABD, Orta Asya’daki temel çıkarlarını ve bölgenin potansiyelini tanımlamış olsa da bu politikanın somut sonucu ancak 2015 yılında başlatılan C5+1 formatıdır. Bu format, Orta Asya’nın tek bir bölge olarak temsil edilmesine zemin oluşturmuştur.[2] 2023 yılında ABD Başkanı Biden ile Orta Asya ülkelerinin liderleri New York’ta BM Genel Merkezi’nde ilk kez C5+1 formatı ile devlet başkanları düzeyindeki bir zirvede bir araya gelmişlerdir. Trump yönetimi de Obama döneminde başlatılan C5+1 mekanizmasının rolünü ve önemini teyit etmiştir.[3] 5 Şubat 2020 tarihinde Trump yönetimi “ABD’nin Orta Asya Stratejisi (2019-2025): Egemenliği ve Ekonomik Refahı İlerletmek” başlıklı bir belge yayımlamıştır. Orta Asya’daki güç dengesinin ABD ile Rusya-Çin eksenleri arasında değişmesi, bu yeni stratejinin devreye girmesindeki belirleyici faktörlerden biridir. ABD, Orta Asya’ya yönelik yatırımlarını artırarak bölgedeki azalan etkisini artırmayı amaçlamaktadır. ABD’nin yeni Orta Asya stratejisinde bölge, bağımsız bir bölgesel bütün olarak ele alınırken ABD’nin küresel stratejisinde de Orta Asya’nın artan önemi vurgulanmaktadır. Bu yeni strateji ile ABD; Çin ve Rusya’nın bölgedeki nüfuzunu etkisizleştirme ve bu ülkelere karşı denge kurma çabalarını artırmaktadır.[4] ABD’nin Orta Asya’ya yönelik stratejisinin özünde bölgede Rusya, İran ve Çin’in artan etkisiyle örtüşmeyen ve zaman zaman doğrudan çatışan çıkarları yer almaktadır.[5]

ABD’nin yeni Orta Asya stratejisinde öne çıkan kavramlar, ekonomik ortaklık ve stratejik işbirliğidir. Vaşington’daki C5+1 zirvesine geri dönecek olursak; ABD, Çin’in hakim olduğu nadir toprak elementleri ile diğer kritik minerallere erişim ve Rusya’yı atlayan ticaret yolları için anlaşmalar gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Bunun yanında ABD, Rusya ve Çin’e karşı bölgesel bir bütünleşmeyi de arzulamaktadır. Bölgesel işbirliği anlayışı, Orta Asya’yı büyük güç siyasetinin bir seyircisi olma pozisyonundan çıkararak Avrasya içerisinde öne çıkarmıştır. Bugün, bölgenin ekonomik stratejisinin merkezinde hiç şüphesiz Çin’den başlayarak Orta Asya, Hazar, Güney Kafkasya ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya uzanan ticaret yolu olan Orta Koridor yer almaktadır.[6] C5+1’in potansiyelinin ortaya çıkarılması, Orta Koridor’un geliştirilmesi yönelik uzun vadeli bir taahhüde bağlıdır.[7] Ağustos ayındaki üçlü zirvede paraflanan ön anlaşma ve ortak bildiri sonrası TRIPP olarak adlandırılan Zengezur Koridoru’na dair taahhüt ve ardından C5+1 zirvesi, Rusya’yı atlayan ticaret güzergahını kesin bir biçimde şekillendirmektedir. Türkiye, bu yeni ticaretin dünyaya açılan ana çıkış noktası olarak konumlanmaktadır.[8] Zirvede Trump, Azerbaycan ile Ermenistan arasında paraflanan bu ön anlaşmaya ve TRIPP’e de değinmiştir.[9]

Zirvenin ana gündemini kritik mineraller oluşturmuştur. Orta Asya, ABD’nin “kritik” olarak tanımladığı 54 mineralden 25’ine sahiptir ve Trump yönetimi, tedarik zincirlerini çeşitlendirerek bu konuda Çin’e olan bağımlılıklarını azaltmak istemektedir. Buna karşın ABD, doğal kaynaklar etrafında gelişen ekonomik bir ortaklık geliştirme gayesinde Orta Asya ülkelerinin yeni bir “büyük oyun”a sürüklenmek istemediklerini dikkate almalı ve bu ülkelerin bağımsızlıklarına ve tercihlerine saygı göstermelidir.[10] Bölge, artık yeni “büyük oyun”un bir sahnesi veya herhangi bir büyük gücün “arka bahçesi” değildir. Orta Asya devletleri, ikili tercihler yapmak yerine çeşitli küresel aktörlerle aynı anda ilişkiler geliştirmektedir.[11]

ABD’nin Orta Asya’daki varlığını artırma çabalarında karşılaşabileceği zorlukları aşmak için bölgede köklü müttefiklere ihtiyacı vardır. Bu doğrultuda Türkiye, Güney Kore ve Japonya’nın olduğu “Orta Asya Dörtlüsü” şeklinde bir mekanizma kurulmasını öneren görüşler mevcuttur. Türkiye, bölgeyle kurduğu derin kurumsal, diplomatik, siyasal, ekonomik, tarihsel, kültürel bağları ve Türk Devletleri Teşkilatı’ndaki (TDT) konumuyla öne çıkmaktadır.[12] Bu bakış açısıyla yapılan yorumlarda Türkiye’nin Orta Koridor üzerindeki jeostratejik konumu, Avrupa için bir enerji merkezi olma hedefi doğrultusunda ilerlemesi ve bölgedeki etkisi vurgulanmasına rağmen ABD’nin yaklaşımında Türkiye’nin ön plana çıkartılmaması ve TDT ile gayriresmi ve teknik düzeyde bir temas kurulması önerilmektedir.[13]

Genel olarak bakıldığında, Orta Asya’ya yönelik uluslararası ilginin son yıllarda belirgin biçimde artması, bölgenin jeopolitik ve ekonomik değerinin küresel aktörler tarafından yeniden keşfedildiğini göstermektedir. Türkiye, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından ortaya çıkan jeopolitik boşluğu erken fark ederek bölgeyle geniş bir diplomatik, ekonomik ve kültürel angajman geliştirmiş ancak Orta Asya devletleri zaman içinde Rusya ve Çin’in etkisine daha fazla eklemlenmiştir. ABD’nin bu tabloyu kendi çıkarları doğrultusunda dengelemek üzere nispeten geç bir dönemde harekete geçtiği görülmektedir. Bununla birlikte, Orta Asya ülkelerinin yalnızca bir güç eksenine bağlı kalmayan çok yönlü dış politika tercihleri, Batı ile daha yakın işbirliği arayışlarını da yansıtmaktadır. AB’nin Semerkant Zirvesi ile Vaşington’daki C5+1 Zirvesi, bölgenin Batı’ya açılma isteğinin kurumsal düzeyde teyidi niteliğindedir. Bu süreçte ABD, bölgedeki varlığını artırmak ve stratejik projelerde daha görünür hale gelmek için çeşitli girişimler yürütse de Orta Asya’da kalıcı nüfuz tesis edebilmesi, bölgesel dinamikleri doğru okuyabilmesine bağlıdır. Türkiye’nin bu bağlamdaki konumu dikkat çekicidir: Hem bölgeyle tarihsel ve kültürel bağları hem de Türk Devletleri Teşkilatı içerisindeki konumu nedeniyle Vaşington açısından doğal bir ortak olarak öne çıkmaktadır. Buna karşın ABD’nin Türkiye’yi belirleyici bir bölgesel aktör olarak görmekte isteksiz davrandığı gözlemlenmektedir. Türkiye ve TDT’nin rolünü sınırlı tutan mesafeli bir yaklaşımın, ABD’nin bölgedeki hedefleriyle çelişeceği açıktır. Batı’nın Orta Asya’da gerçek anlamda etkinlik kurabilmesi, güvenilir ve yerleşik bir partner olarak Türkiye ile çalışmasına bağlı olacaktır.

 

[1] Jarrett Renshaw and Nandita Bose, “Trump meets Central Asian leaders to boost critical mineral ties,” Reuters, 7 Kasım 2025, https://www.reuters.com/world/china/trump-meet-central-asian-presidents-us-seeks-counter-china-russia-influence-2025-11-06/.

[2]O. Rakhmatulin ve A. K. Kushkumbayev, “U.S. Strategy in Central Asia: Semantic Analysis,” International Relations & International Law Journal / Seriâ Meždunarodnye Otnošeniâ & Meždunarodnoe Pravo 98, no. 2 (2022): 62–69. https://doi.org/10.26577/IRILJ.2022.v98.i2.07.

[3]Ahmet Özdemi̇r, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Orta Asya Politikaları,” Electronic Journal of Political Science Studies (EJPSS) 15, no. 2 (2024): 122–46.

[4] Zeng Xianghong, “Analysis of the United States’ New Central Asia Strategy,” China International Studies, no. 82 (Mayıs 2020): 80–108.

[5]Stephen Blank, “U.S. Interests in Central Asia and Their Challenges,” Demokratizatsiya 15, no. 3 (2007): 312–34. https://doi.org/10.3200/DEMO.15.3.312-334.

[6] Jennifer Brick Murtazashvili, “Deals, Not Declarations: America’s New Central Asia Strategy,” The National Interest, 6 Kasım 2025, https://nationalinterest.org/feature/deals-not-declarations-americas-new-central-asia-strategy.

[7] “The US-Central Asia summit: The end of the beginning,” Eurasianet, 7 Kasım 2025, https://eurasianet.org/the-us-central-asia-summit-the-end-of-the-beginning.

[8] Melik Kaylan, “Trump’s Summit With Central Asian Leaders Can Rebalance World Power,” Forbes, 10 Kasım 2025, https://www.forbes.com/sites/melikkaylan/2025/11/10/trumps-summit-with-central-asian-leaders-can-rebalance-world-power/.

[9] Catherine Putz, “When Central Asia Came to Washington,” The Diplomat, 7 Kasım 2025, https://thediplomat.com/2025/11/when-central-asia-came-to-washington/.

[10] Pavel Devyatkin, “Central Asia doesn't need another great game,” Responsible Statecraft, 7 Kasım 2025, https://responsiblestatecraft.org/trump-central-asia-2674274978/. 

[11] Jennifer B. Murtazashvili and Temur Umarov, “Nobody’s Backyard: A Confident Central Asia,” Carnegie Endowment for International Peace, 5 Eylül 2024, https://carnegieendowment.org/research/2024/09/nobodys-backyard-a-confident-central-asia?lang=en.

[12] Kiran Baez, “Working within a ‘Central Asia Quartet’ can strengthen US ties in the region. The foundations for it have already been laid.,” Atlantic Council, 28 Ekim 2025, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/turkeysource/working-within-a-central-asia-quartet-can-strengthen-us-ties-in-the-region-the-foundations-for-it-have-already-been-laid/.

[13] Kiran Baez, “Why Washington should pay attention to Turkey’s presence in Central Asia,” Atlantic Council, 23 Ekim 2025, https://www.atlanticcouncil.org/in-depth-research-reports/report/why-washington-should-pay-attention-to-turkeys-presence-in-central-asia/.

Tablolar (3)
Şekil 1. Ts’ai Wen Chi’nin çizdiği bu resimde Hun otağında dört davul ve dört üflemeli çalgıdan oluşan tuğ takımı bulunuyor.
Şekil 1. Ts’ai Wen Chi’nin çizdiği bu resimde Hun otağında dört davul ve dört üflemeli çalgıdan oluşan tuğ takımı bulunuyor. İndir
Şekil 3. Mogao Mağarası’nda arkasından pipa çalan bir dansçının veya apsaranın detayı. 112, güney duvarı, Dunhuang, Gansu[56].
Şekil 3. Mogao Mağarası’nda arkasından pipa çalan bir dansçının veya apsaranın detayı. 112, güney duvarı, Dunhuang, Gansu[56]. İndir
Şekil 4. Uygur orkestrasını gösteren temsili bir gravür. Öndeki ud, Uzakdoğu kültür çevrelerinin pipa veya biwa denilen ünlü ududur[61].
Şekil 4. Uygur orkestrasını gösteren temsili bir gravür. Öndeki ud, Uzakdoğu kültür çevrelerinin pipa veya biwa denilen ünlü ududur[61]. İndir
Dipnotlar
  1. Bahaddin Ögel, İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018, s. 8.; Mustafa Aksoy, “Türklerde At Kültürü ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, S. 112, 1998, s. 40.
  2. Duken Masimhanulı, “Eski Türk ve Çin Uygarlıkları: Karşılıklı Etkileşim”, TASAM, 2013, https://tasam.org/tr-TR/Icerik/25711/eski_turk_ve_cin_uygarliklari_karsilikli_etkilesim_ve_ butunlesme, son erişim tarihi: 30.12.2023.
  3. Kayrat Belek, “Eski Türklerde At ve At Kültürü”, Gazi Türkiyat, S. 16, 2015, s. 113; İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1977, s. 37.
  4. http://guneyturkistan.wordpress.com/2011/01/06/hun-doneminden-gunumuze-ulaşan-500- yılık-saz/, son erişim tarihi: 08.07.2023.
  5. Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C IX, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987, s. 3; Anıl Çeçen, Türk Devletleri, Fark Yayınları, Ankara 2006, s. 174.
  6. Ali Uçan, Geçmişten Günümüze Günümüzden Geleceğe Türk Müzik Kültürü, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Ankara 2000, s. 24; İbrahim Kafesoğlu, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1980, s. 37.
  7. Mahmut R. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Kültür Bakanlığı, Ankara 2001, s. 15-16.
  8. Eray Cömert, “Kopuz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 2 (Ek), İstanbul 2019, s. 74.
  9. Fuat Köprülü, “Bahşi” Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C 2, İstanbul 1979, s. 236-237.
  10. Abdülkadir, İnan, Makaleler ve İncelemeler I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020, s. 442- 444.; Şükrü Burbar, “Şaman ve Müzik”, Z Kültür/Sanat/Şehir Tematik Dergi, S. 4, 2020, s. 35; M. Nazmi Özalp, Türk Musiki Tarihi I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2000, s. 43.
  11. Sadi Yang Chao Chun, “Türkiye ve Çin Arasındaki Kültür Mübadelesinin Tarihi Geçmişi”, çev. Tüten Özkaya, Erdem,C V/S. 15, 1989, s. 761.
  12. Frans Altheim, Asya’nın Avrupa’ya Öğrettiği, çev. Emin Türk Elçin, May Yayınları, İstanbul 1967, s. 18; Osman F. Sertkaya, Eski Türkçede Mûsikî Terimleri ve Mûsıkî Aleti İsimleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul 1982, s. 26; Ahmet Taşağıl, Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2016, s. 52; Alimcan İnayet, “Türklerin Uzakdoğu Siyasi ve Kültür Tarihine Etkileri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. VIII/ S. 1, 2008, s. 142.
  13. Mahmut R. Gazimihal, Musiki Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1961, s. 151.
  14. Muzaffer Erendil, Dünden Bugüne Mehter, Genel Kurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 1992, s. 15.
  15. Abdülkerim Özaydın, “Nevbet”, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İslam Ansiklopedisi, C 33, Ankara 2007, s. 39; Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C VIII, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987; Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk, C III, çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1941, s. 194-195.
  16. N. Pamuk Öztürk, “Tang Hanedanlığı Dönemi ve Türk Kavimlerinin Çin Müziğine Etkileri”, Bilig, S. 105, 2023, s. 56; A. İnayet, agm., s. 56, 143.
  17. Yasin Yusupcan, “Türk Kültürünün Çin Kültürü Üzerindeki Etkileri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C IV/S. 3, 2009, s. 2351-2352.
  18. Ali Uçan, age., s. 20.
  19. Feyzan Göher Vural, İslamiyetten Önce Türklerde Kültür ve Müzik Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri, Ötüken, İstanbul 2016, s. 68.
  20. Lıu Mau-Tsaı, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. Ersel Kayaoğlu, Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2006, s. 517.; İhsan Akıner, “Musiki Tarihine Umumi Bir Bakış”, Türk Musikisi Dergisi, C II/S. 14, 1948, s. 2-3.
  21. Vural, age., s. 87.
  22. Pars Tuğlacı, Mehterhane’den Bando’ya, Cem Yayınları, İstanbul 1986, s.3.
  23. Ogün Atilla Budak, Türk Müziğinin Kökeni-Gelişimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000, s. 38.; Vural, age., s. 88;
  24. Vural, age., s. 88.; Tuğlacı, age., s. 3.
  25. Yusupcan, agm., s. 2359. Tilla Deniz Baykuzu, “Güney Hunları ve Hun Flütünden On Sekiz Şarkı”, Bilig, S. 33, 2005, s. 101-116.
  26. Muhaddere N. Özerdim, “M.S. 4-5 inci Asırlarda Çin’in Şimalinde Hanedan Kuran Türklerin Şiirleri”, Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C II/S. 1, 1943, s. 90; Vural, age., s. 76.
  27. Yusupcan, agm., s. 2359.
  28. Yusupcan, agm., s. 2360.
  29. Eyüp Sarıtaş, “Bazı Klasik Edebi Çin Metinlerinde Türklerle İlgili Kayıtlar”, Doğu Araştırmaları, S. 8, 2011, s. 43.
  30. Budak, age., s. 24.
  31. Baykuzu, agm., s. 111.; Sarıtaş, agm., s. 43.
  32. Öztürk, agm., s. 72.
  33. Alimcan Ziyai, “ Orijinal Türk Kaynaklarına Göre Hun-Türk Tarihi I. Bölüm: Kudretli Büyük Hun Tanrıkutluğu (Türk Halkının Ataları Hunlar ve Hunların Ortaya Çıkışı)”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C XXX/S. 3, 2010, s. 901-902.
  34. Yusupcan, agm., s. 2359
  35. Lıu Mau-Tsaı, age., s. 599.
  36. Lıu Mau-Tsaı, age., s. 6000.
  37. Vural, age., s. 164-165; Semih Altınölçek, XV. Yüzyıllardan XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısına kadar Osmanlı Minyatürlerinde Müzik ile İlgili Sahnelerin Kurgu Düzeni, İstanbul Üniversitei Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1999, s. 6; Nuraniye Hidayet Ekrem, “Dunhuang Müzik Notaları”, Ankara Üniversitesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C IX/S. 1, 2012, s. 218. https:// turkish.cri.cn/882/2011/06/01/1s133565.htm, son erişim tarihi: 11.10.2023.
  38. Ekrem, agm., s. 102.
  39. Ekrem, agm., s. 110.
  40. Yusupcan, agm., s. 2361; Vural, age., s. 165.
  41. Vural, age., s. 230.
  42. Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022, s. 222.
  43. Vural, age., s. 230.
  44. A. James Millward “Uyghur Art Music and The Ambiguities of Chinese Silk Roadism in Xinjiang”, The Silk Road Journal, C III/S. 1, 2005, s. 10.
  45. Sertkaya, agt., s. 42.
  46. Eberhard, Çin Tarihi, s. 188.
  47. Eberhard, Çin Tarihi, s. 222. Mustafa Arslan-Adem Öger, “Uygur Türklerinde Bazı Çalgılar ve Çin Kültürüne Etkisi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C VIII/S. 2, 2008, s. 305.
  48. Lajo Ligeti, Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadettin Karatay, Ankara Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, İstanbul 1946, s. 322.
  49. Kaşgarlı Sultan Mahmud, Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası, Çağrı Yayınları, İstanbul 2004, s. 22.
  50. Vural, age., s. 227, 214.
  51. İnayet, agm., s. 142-144.
  52. https://fashion-tr.decorexpro.com/muzykalnye-instrumenty/pipa, son erişim tarihi: 28. 06.2023.
  53. Ekrem, agm., s. 113.
  54. Oktay Aslanapa, İslamiyetten Önceki Türk Sanatı, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1992, s. 303.
  55. Sofiya Zaychenko, “Müziğin Eski Çin Devlet İdaresindeki Yeri”, Doğu Araştırmaları, S.16, 2016, s. 79.
  56. Öztürk, agm., s. 63.
  57. Öztürk, agm., s. 57-58.
  58. Budak, age., s. 45-46.
  59. Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş, C IX, s. 222.
  60. Abdurrahman Deveci, “Türk ve Çin Resim Sanatının etkileşimi”, Turkish Studies - Uluslararası Türk veya Türk Dilleri Edebiyatı ve Tarihi Dergisi C VIII/S. 8, 2013, s. 1783.
  61. A. James Millward, “Chordophone Culture in Two Early Modern Societies: a Pipa-Vıhuela Duet”, Journal of World History, C XXIII/S. 2, 2012, s. 259.
  62. Millward, “Chordophone Culture in Two Early Modern Societies: a Pipa-Vıhuela Duet”, s. 259.
  63. https://anadolutudam.anadolu.edu.tr/yayinlar/calgilar/biba-pipa, son erişim tarihi: 9.12.2023.
  64. Muhammer Özergin, Türklerde Musiki Aletleri Turkish Musical Instruments, AkbankYayınevi, İstanbul 1983.
  65. Öztürk, agm., 61.
  66. Wolfram Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Ulutuğ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996, s. 69.
  67. Orçun Ünal, “Klasik ve Orta Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler I (A-D)”, Journal of Old Turkic Studies, C III/S. 2, 2019, s. 537.
  68. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s. 24.
  69. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s. 24.
  70. Özgün Nesim, “Unutulmuş Eski Bir Türk Çalgısı, Eski Türk Udu”, https://bilimdili.com/ toplum/unutulmus-eski-bir-turk-calgisi-eski-turk-udu/, son erişim tarihi:10.12.2023.
  71. Gazimihal, Musiki Sözlüğü, s. 92.
  72. Adiyeva Pakizat Minavarkızı-Fatma Ahsen Turan, “Türk Halklarının Folklorunda Müzik Aletleri ve Onlarla İlgili Mitik Anlatılar”, Bilig, S. 78, 2016, s. 761.
  73. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, 1-2, Milli Eğitim Yayınevi, İstanbul 1971, s. 123.
  74. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, 1-2, s. 129.
  75. Feyzan Göher Vural, “Asya Hun İmparatorluğu’nda Müzik”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, C III/S. 10, 2011, s. 232; Özkan İzgi, “Hunlar Göktürkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Eğlenceler”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S. 31, 1977, s. 57.
  76. Sertkaya, agt., s. 42.
  77. Özlem Ayazlı, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016, s. 446.
  78. James Russell Hamilton, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, haz. Ş. Ece Korkut-İsmet Birkan, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 2020, s. 209; Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s. 26-27.
  79. Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s. 27.
  80. Ahmet Caferoğlu, Uygur Sözlüğü, Burhaneddin Basımevi, İstanbul 1937, s. 116.
  81. Anthony C. Baines, Musica Instruments, Oxford University Press, Oxford 1992; Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s. 21.
  82. Henry George Farmer, “Ud”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13, Eskişehir, 2001, s. 7.
  83. Millward, “Uyghur Art Music and The Ambiguities of Chinese Silk Roadism in Xinjiang”, s. 10.
  84. Vural, age., 232; Gazimihal, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, s. 22.
  85. Arslan-Öger, agm., s. 15.
  86. Kâşgarlı Mahmud, age., C III, s. 173.
  87. Mirza Bala, “Kopuz”, İslâm Ansiklopedisi, C 6, Eskişehir 1997, s. 854.
  88. Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı, haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 2013, s. 68,791.
  89. Mehmet Esad Efendi, Lehçetü’l Lügat, haz. H. Ahmet Kırkkılıç, Türk Dil Kumu Yayınları, Ankara 1999, s. 441.
  90. J. W. Redhouse, Müntahabat-ı Lûgat-i Osmaniyye, haz. Recep Toprak, Betül Eyövge Yılmaz, Yaşar Yılmaz, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016, s. 34.
  91. Millward, “Chordophone Culture in Two Early Modern Societies: a Pipa-Vıhuela Duet”, s. 260.
  92. Millward, “Chordophone Culture in Two Early Modern Societies: a Pipa-Vıhuela Duet”, s. 270.
  93. Rauf Kerimov, “Geleneksel Çin Müzik Kültüründe Si-Zhy Kavramı”, International Journal of Cultural and Social Studies (İntJCSS), C V/S. 1, 2019, s. 232.
  94. Millward, “Chordophone Culture in Two Early Modern Societies: a Pipa-Vıhuela Duet”, s. 273.
  95. Y. A. Varış, “Viyolada Vibrato Tekniği ve İncelemesi”, e-Journal of New World Sciences Academy, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, C VII/S. 2, 2012, s. 167.
Referanslar
  • Akıner, İhsan, “Musiki Tarihine Umumi Bir Bakış”, Türk Musikisi Dergisi, C II/S. 14, 1948, s. 2-3.
  • Aksoy, Mustafa, “Türklerde At Kültürü ve Kımız”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, S.112, 1998, s. 38-44.
  • Altheim, Frans, Asya’nın Avrupa’ya Öğrettiği, çev. Emin Türk Elçin, May Yayınları, İstanbul 1967.
  • Altınölçek, Semih, XV. Yüzyıllardan XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısına kadar Osmanlı Minyatürlerinde Müzik ile İlgili Sahnelerin Kurgu Düzeni, İstanbul Üniversitei Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1999.
  • Arslan, Mustafa-Öger, Adem, “Uygur Türklerinde Bazı Çalgılar ve Çin Kültürüne Etkisi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C VIII/S. 2, 2008, s. 9-16.
  • Aslanapa, Oktay, İslamiyetten Önceki Türk Sanatı, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1992.
  • Ayazlı, Özlem, Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
  • Baines, Anthony C., Musica Instruments., Oxford University Press., Oxford 1992. Bala, Mirza “Kopuz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C 6, Eskişehir 1997, s. 853-854.
  • Baykuzu, Tilla Deniz, “Güney Hunları ve Hun Flütünden On Sekiz Şarkı”, Bilig, S. 33, 2005, s. 101-116.
  • Belek, Kayrat, “Eski Türklerde At ve At Kültürü”, Gazi Türkiyat, S. 16, 2015, s.111-128.
  • Budak, Ogün Atilla, Türk Müziğinin Kökeni-Gelişimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000.
  • Burbar, Şükrü, “Şaman ve Müzik”, Z Kültür/Sanat/Şehir Tematik Dergi, S. 4, 2020, s. 35-37.
  • Çeçen, Anıl, Türk Devletleri, Fark Yayınları, Ankara 2006.
  • Caferoğlu, Ahmet, Uygur Sözlüğü, Burhaneddin Basımevi, İstanbul 1937.
  • Cömert, Eray, “Kopuz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 2 (Ek), İstanbul 2019, s.74-77.
  • Deveci, Abdurrahman, “Türk ve Çin Resim Sanatının etkileşimi”, Turkish Studies - Uluslararası Türk veya Türk Dilleri Edebiyatı ve Tarihi Dergisi, C VIII/S. 8, 2013, s.1779-1791.
  • Eberhard, Wolfram, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
  • Eberhard, Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları, çev. Nimet Ulutuğ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
  • Ekrem, Nuraniye Hidayet, “Dunhuang Müzik Notaları”, Ankara Üniversitesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C IX/S. 1, 2012, s. 101-159.
  • Erendil, Muzaffer, Dünden Bugüne Mehter, Genel Kurmay Başkanlığı Yayınları, Ankara 1992.
  • Farmer, Henry George, “Ud”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 13, Eskişehir 2001, s. 6-9.
  • Farmer, Henry George, Musikgeschihte, Abb., 95-2, “Uygurlarda Musıki”, Hayat Tarih, C II/S. 8, 1965, s. 75-77.
  • Gazimihal, Mahmut R., Musiki Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1961.
  • Gazimihal, Mahmut R., Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
  • Hamilton, James Russell, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, haz. Ş. Ece Korkut-İsmet Birkan, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 2020.
  • İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
  • İnayet, Alimcan, “Türklerin Uzakdoğu Siyasi ve Kültür Tarihine Etkileri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C VIII/S.1, 2008, s. 141-147.
  • İzgi, Özkan, “Hunlar Göktürkler ve Uygurlarda Geleneksel Festival ve Eğlenceler”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, S. 31, İstanbul 1977, s. 29-36.
  • Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1977.
  • Kafesoğlu, İbrahim, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1980.
  • Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk, C I, çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1941.
  • Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it Türk, C III, çev. Besim Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1941.
  • Kaşgarlı, Sultan Mahmut, Uygur Türkleri Kültürü ve Türk Dünyası, Çağrı Yayınları, İstanbul 2004.
  • Kerimov, Rauf, “Geleneksel Çin Müzik Kültüründe Si-Zhy Kavramı”, İnternational Journal of Cultural and Social Studies (İntJCSS), C V/S. 1, 2019, s. 223-236.
  • Köprülü, Fuat, “Bahşi” Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C 2, İstanbul 1979, s. 233-238.
  • Lıu Mau-Tsaı, Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri, çev. Ersel Kayaoğlu, Deniz Banoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2006.
  • Ligeti, Lajo, Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadettin Karatay, Ankara Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, İstanbul 1946.
  • Mehmet Esad Efendi, Lehçetü’l Lügat, haz. H. Ahmet Kırkkılıç, Türk Dil Kumu Yayınları, Ankara 1999.
  • Millward, A. James, “Uyghur Art Music and The Ambiguities of Chinese Silk Roadism in Xinjiang”, The Silk Road Journal, C III/S. 1, 2005, s. 9-15.
  • Millward, A. James, “Chordophone Culture in Two Early Modern Societies: a Pipa-Vıhuela Duet”, Journal of World History, C XXIII/S. 2, 2012, s. 237-278.
  • Minavarkızı, Adiyeva Pakizat-Turan, Fatma Ahsen, “Türk Halklarının Folklorunda Müzik Aletleri ve Onlarla İlgili Mitik Anlatılar”, Bilig, S.78, 2016, s. 309-326.
  • Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı, haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 2013.
  • Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C IX, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
  • Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, 1-2, Milli Eğitim Yayınevi, İstanbul 1971.
  • Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, C VIII, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987.
  • Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2018.
  • Özalp, M. Nazmi Türk Musiki Tarihi I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2000.
  • Öztürk, N. Pamuk, “Tang Hanedanlığı Dönemi ve Türk Kavimlerinin Çin Müziğine Etkileri”, Bilig, S. 105, 2023, s. 55-78.
  • Özaydın, Abdülkerim, “Nevbet”, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İslam Ansiklopedisi, C 33, Ankara 2007, s. 38-41.
  • Özerdim, Muhaddere N., “M.S. 4-5 inci Asırlarda Çin’in Şimalinde Hanedan Kuran Türklerin Şiirleri”, Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C II/S. 1, 1943, s. 89-98.
  • Özergin, Muhammer, Türklerde Musiki Aletleri Turkısh Mısıcal Instruments, Akbank Yayınevi, İstanbul 1983.
  • Redhouse, J. W., Müntahabat-ı Lûgat-i Osmaniyye, haz. Recep Toprak, Betül Eyövge Yılmaz, Yaşar Yılmaz, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
  • Sadi Yang Chao Chun, “Türkiye ve Çin Arasındaki Kültür Mübadelesinin Tarihi Geçmişi”, çev. Tüten Özkaya, Erdem, C V/S. 15, 1989, s. 749-772.
  • Sarıtaş, Eyüp, “Bazı Klasik Edebi Çin Metinlerinde Türklerle İlgili Kayıtlar”, Doğu Araştırmaları, S. 8, 2011, s. 37-48.
  • Sertkaya, Osman F., Eski Türkçede Mûsikî Terimleri ve Mûsıkî Alet İsimleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul 1982.
  • Sertkaya, Osman F., Köktürk Tarihinin Meseleleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1995.
  • Taşağıl, Ahmet, Kök Tengri’nin Çocukları, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2016.
  • Tuğlacı, Pars, Mehterhane’den Bando’ya, Cem Yayınları, İstanbul 1986.
  • Uçan, Ali, Geçmişten Günümüze Günümüzden Geleceğe, Türk Müzik Kültürü, Müzik Ansiklopedisi Yayınları, Ankara 2000.
  • Ünal, Orçun, “Klasik ve Orta Moğolca Söz Varlığında Türkçe Kökenli Kelimeler I (A-D)”, Journal of Old Turkic Studies, C III/S. 2, 2019, s. 502-615.
  • Varış, Y. A., “Viyolada Vibrato Tekniği ve İncelemesi”, e-Journal of New World Sciences Academy, On dokuz Mayıs Universitesi, C VII/S. 2, 2012, s. 165-181.
  • Vural, Feyzan Göher, İslamiyetten Önce Türklerde Kültür ve Müzik Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri, Ötüken, İstanbul 2016.
  • Vural, Feyzan Göher, “Asya Hun İmparatorluğu’nda Müzik”, Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, C III/S. 10, 2011, s. 15-21.
  • Yusupcan, Yasin, “Türk Kültürünün Çin Kültürü Üzerindeki Etkileri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C IV/S. 3, 2009, s. 2351-2370.
  • Zaychenko, Sofiya, “Müziğin Eski Çin Devlet İdaresindeki Yeri”, Doğu Araştırmaları, S. 16, 2016, s. 75-100.
  • Ziyai, Alimcan, “Orijinal Türk Kaynaklarına Göre Hun-Türk Tarihi I. Bölüm: Kudretli Büyük Hun Tanrıkutluğu (Türk Halkının Ataları Hunlar ve Hunların Ortaya Çıkışı)”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C XXX/S. 3, 2010, s. 895-912.
  • İnternet Kaynakları
  • http://guneyturkistan.wordpress.com/2011/01/06/hun-donemindengunumuze-ulaşan-500-yılık-saz/,erişim tarihi: 08.07.2023
  • https://turkish.cri.cn/882/2011/06/01/1s133565.htm, erişim tarihi: 11.10.2023.
  • https://fashion-tr.decorexpro.com/muzykalnye-instrumenty/pipa, erişim tarihi: 28. 06.2023.
  • https://anadolutudam.anadolu.edu.tr/yayinlar/calgilar/biba-pipa, erişim tarihi: 9.12.2023.
  • Masimhanulı, Duken (2013). “Eski Türk ve Çin Uygarlıkları: Karşılıklı Etkileşim”, TASAM, https://tasam.org/tr-TR/Icerik/25711/eski_turk_ve_cin_ uygarliklari_karsilikli_etkilesim_ve_butunlesme, erişim tarihi: 30.12.2013.
  • Özgün Nesim, “Unutulmuş Eski Bir Türk Çalgısı, Eski Türk Udu”, https://bilimdili. com/toplum/unutulmus-eski-bir-turk-calgisi-eski-turk-udu/, erişim tarihi:10.12.2023.
Kaynaklar
  1. BibTex
    @article{ belleten3783, doi = {10.37879/belleten.2025.101}, author = {Funda Esin}, title = {Orta Asya’da Türk-Çin Kültürel Etkileşim Sürecinde Çalgılar ve Pipa}, journal = {Belleten}, year = {2025}, volume = {89}, number = {314}, pages = {101-130}, publisher = {Türk Tarih Kurumu} }
  2. RIS
    TY - JOUR AU - Funda Esin PY - 2025 TI - Orta Asya’da Türk-Çin Kültürel Etkileşim Sürecinde Çalgılar ve Pipa SP - 101 EP - 130 JO - Belleten J2 - Belleten VL - 89 IS - 314 PB - DO - 10.37879/belleten.2025.101 ER -
  3. EndNote
    %0 Journal Article %A Funda Esin %T Orta Asya’da Türk-Çin Kültürel Etkileşim Sürecinde Çalgılar ve Pipa %J Belleten %D 2025 %V 89 %N 314 %P 101-130 %R 10.37879/belleten.2025.101
  4. APA
    Funda Esin (2025). Orta Asya’da Türk-Çin Kültürel Etkileşim Sürecinde Çalgılar ve Pipa. Belleten, 89(314), 101-130. doi:10.37879/belleten.2025.101
  5. MLA
    Funda Esin. "Orta Asya’da Türk-Çin Kültürel Etkileşim Sürecinde Çalgılar ve Pipa" Belleten, vol. 89, no. 314, 2025, pp. 101-130. doi:10.37879/belleten.2025.101.
Belgelerle
TÜRK TARİHİ
ISSN: 0041-4247 / Cilt 89 - Sayı 314

© Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Tüm Hakları Saklıdır.